Hesiod's Works and days Book

There is something fundamentally universal in the ethical values given by Hesiod when he describes the relationship between man and woman. There has to be trust, dedication, a willingness to work and meet basic living needs, faith and prudence, and all these make the Hesiodian recipe for a successful relationship, for a happy family. And this is the moral core that still holds today, whether it is about a couple of men, a couple of women, a couple of man and woman, a cis couple, or a trans couple etc. This is the essence above and beyond any historical context.

Hesiod says "The man who trusts womankind trusts deceivers" but afterwards clarifies that: "a man wins nothing better than a good wife, and, again, nothing worse than a bad one".

Don't forget that this text was written 2,800 ago and Hesiod intends to help his brother, Perses, to find a good life partner not to belittle women in general.

As far as the "peeing regulations" are concerned and all the other rules about cleanliness:

"Do not stand upright facing the sun when you make water, but remember to do this when he has set and towards his rising. And do not make water as you go, whether on the road or off the road, and do not uncover yourself: the nights belong to the blessed gods. A scrupulous man who has a wise heart sits down or goes to the wall of an enclosed court.
Do not expose yourself befouled by the fireside in your house, but avoid this".

Mind you, the sun was a deity in ancient Hellas and so was the hearth, devoted to goddess Hestia. Every culture has its own ritualistic procedures that are sometimes hard for the western people to understand, but even with today's standards, who in the right mind would relieve themselves out in the public or a place of worship?

Hesiod speaks of an ancient civilization that lived in harmony with the natural world: the race of iron. Nowadays, we are the "race of plastic" and we could all benefit from his didactic poem, provided that we keep the essence of his text and not stick to the letter.

Το Έργα και Ημέραι είναι ένα διδακτικό έπος που γράφτηκε από τον Ησίοδο πριν από 2.800 χρόνια κάπου προς τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. (Ο 8ος αιώνας π.Χ. αρχίζει το 800 π.Χ. και τελειώνει το 701 π.Χ.).

Η μετάφραση που διάβασα και παραθέτω είναι από τον Σταύρο Γκιργκένη και τις εκδόσεις Ζήτρος.

Εκείνο τον αιώνα ξεκίνησαν στην Ελλάδα οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες, και οι πρόγονοί μας δημιούργησαν αποικίες στη Νότια Ιταλία - Σικελία (Τάραντας, Συρακούσες, Σύβαρις κτλ) καθώς την αποικία της Τραπεζούντας στον Εύξεινο Πόντο (Μαύρη Θάλασσα, Τουρκία), αρχίζει η συγγραφή των Ουπανισάδων (Ινδουιστικά ιερά κείμενα), στη Μεσοποταμία κυριαρχεί η Ασσυριακή Αυτοκρατορία και ο Ασσύριος μονάρχης Σαργών Β κατακτά το (Βόρειο) βασίλειο του Ισραήλ, το Βασίλειο του Κους ( Βασίλειο των Αιθιόπων) στο σημερινό βόρειο Σουδάν κατακτά την Αίγυπτο και ιδρύει την 25η δυναστεία Φαραώ, για την Κίνα αρχίζει η Περίοδος της Άνοιξης και του Φθινοπώρου (μια εποχή της οποίας η ιστορία καταγράφηκε στο ομώνυμο χρονικό από το οποίο έλαβε τελικά το όνομά της) και κυριαρχεί η δυναστεία των Ανατολικών Τζόου (Eastern Zhou) η οποία σταδιακά χάνει την εξουσία της επάνω στα επιμέρους φεουδαρχικά κρατίδια που συνιστούσαν το σύνολο της αυτοκρατορίας.

Πρόκειται για έναν αιώνα όπου διαφέρει πολύ από τη σημερινή εποχή. Η δομή των κοινωνιών ήταν πατριαρχική, υπήρχε ο θεσμός της δουλείας, η εργασία των ανθρώπων, είτε ασχολούνταν με τη γεωργία είτε με τη ναυτιλία, ήταν σαφώς χειρωνακτική καθώς δεν είχαν ακόμα εφευρεθεί τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα. Η ανατροφή των παιδιών ήταν μία από τις βασικές ενασχολήσεις των γυναικών, η μέριμνα για τους ηλικιωμένους αποτελούσε υποχρέωση των απογόνων τους. Υπήρχε η πίστη σε θεούς που όριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων στο πλαίσιο κάποιων αρχαιότερων θρησκευτικών παραδόσεων, βάσει των οποίων οι άνθρωποι προσδιόριζαν τόσο τις απαρχές όσο και τις δομές των κοινωνιών τους. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν να αντιτάξουν απέναντι στις ασθένειες, τα γηρατειά και το θάνατο τα σημερινά ιατρικά μέσα που στην εποχή μας μπορούν να σώσουν ή να παρατείνουν ή να βελτιώσουν την ανθρώπινη ζωή.



Κι όμως, παρά τις όποιες διαφορές, τότε όπως και σήμερα υπήρχαν ιδέες για το τι είναι δίκαιο και τι άδικο, με ποιους τρόπους μπορούμε να εξασφαλίσουμε την επιτυχία και την ασφάλεια μέσα από την εργασία μας και τη συνεργασία μας με τους άλλους ανθρώπους. Υπήρχαν νόμοι, κανόνες και παραδόσεις που ρύθμιζαν τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και κάλυπταν όλες τις πτυχές του ανθρώπινου βίου, ακόμα και βασικοί κανόνες υγιεινής και καθαριότητας που μπορεί να είχαν πρακτικό ή θρησκευτικό - τελετουργικό χαρακτήρα.

Όλα αυτά τα συνοψίζει αριστοτεχνικά ο Ησίοδος στο συγκεκριμένο έργο και μας δίνει μια εικόνα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων που πρέπει να μελετούν τα σημάδια της φύσης, να προσέχουν την εναλλαγή των εποχών, να υπακούν στους κανόνες της σωστής κοινωνικής συμπεριφοράς, να είναι προσεκτικοί στις συναναστροφές τους και εργατικοί προκειμένου να εξασφαλίσουν για τους εαυτούς τους μια καλή ποιότητα ζωής.

Αφορμή ή αιτία για να γράψει αυτό το έργο του ο Ησίοδος είναι η αντιδικία του με τον αδερφό του τον Πέρση πάνω σε κτηματικές διαφορές. Ο πατέρας τους μετά από σκληρή δουλειά και επικίνδυνα ταξίδια με πλοίο κατάφερε να φτιάξει μια περιουσία, την οποία προφανώς τους μοίρασε:

όπως, πολύ ανόητε Πέρση, ο πατέρας ο δικός μου και δικός σου
έπλεε στα καράβια, γιατί ᾽χε ανάγκη για ένα βιος καλό.
Αυτός μια μέρα έφτασε κι εδώ αφού διέσχισε θάλασσα πολλή,
αφού την Κύμη την αιολική άφησε πίσω του σε μαύρο πλοίο μέσα,
όχι την αφθονία προσπαθώντας να ξεφύγει, τον πλούτο και την ευτυχία,
μα την κακή τη φτώχεια, που ο Δίας στους ανθρώπους δίνει.
Και πλάι στον Ελικώνα, σε κώμη ελεεινή κατοίκησε,
στην Άσκρα, κακή το χειμώνα, το θέρος ανυπόφορη, ποτέ καλή.

Στην ουσία με όσα γράφει ο Ησίοδος προτρέπει στον Πέρση αντί να διεκδικεί τον κλήρο του αδερφού του, να διδαχτεί από τις συμβουλές του τον τρόπο με τον οποίο θα διατηρήσει και θα αυξήσει αυτά που ήδη του ανήκουν.



Η δομή του κειμένου έχει ως εξής:

1) Αναφορά στις δύο Έριδες, την καλή και την κακή, εκείνη που παρακινεί τους ανθρώπους να ακολουθούν το παράδειγμα των προκομμένων ανθρώπων ώστε να προκόβουν και οι ίδιοι, κι εκείνη που οδηγεί σε πολέμους και διαμάχες σαν κι αυτές που προκαλεί και ο Πέρσης με τις αδιάκοπες διεκδικήσεις του.

2) Αναδρομή στο παρελθόν απαριθμώντας τα γένη των ανθρώπων που προηγήθηκαν και τις ιδιότητές τους, το χρυσό, το αργυρό (ασημένιο), το χάλκινο, το γένος των ημιθέων - ηρώων και στο παρόν όπου συγκαταλέγεται το πέμπτο γένος, το σημερινό, των σιδερένιων ανθρώπων και αφηγείται τον μύθο της Πανδώρας που έγινε η αρχή των δεινών των ανθρώπων.

3) Παραβολή για την εξουσία των βασιλέων στους οποίους καταφεύγει ο Πέρσης για να επιλύσει τις διαφορές του χωρίς να λαμβάνει υπόψη πως έτσι πάει σαν το αηδόνι στο στόμα του γερακιού, ο αδύναμος αφήνεται στην κρίση του ισχυρού αντί να διευθετήσει χωρίς την παρέμβασή τους τα θέματα που έχει με τον αδερφό του. Και για τους βασιλιάδες ωστόσο ισχύει η ίδια παραβολή καθώς κι αυτοί μπορεί να αφανιστούν από τους ισχυρότερούς τους ανθρώπους ή τους ισχυρότερους όλων, τους θεούς, αν τους εξοργίσουν.

4) Απαρίθμηση μια σειράς από κανόνες καλής συμπεριφοράς.

5) Αποκάλυψη των τρόπων και των μεθόδων προκειμένου ο Πέρσης να εξασφαλίσει όχι μόνο τη διατήρηση αλλά και την αύξηση της περιουσίας του, παραδίδοντάς του ένα εγχειρίδιο για το πότε και πώς πρέπει να γίνονται οι αγροτικές εργασίες μέσα στο έτος.

6) Επιστροφή και συμπλήρωση της λίστας με τους κανόνες καλής συμπεριφοράς που παρέθεσε προηγουμένως.

7) Έκθεση των ημερών του μήνα ανάλογα με τη δυσμενή ή ευνοϊκή φύση τους, κάτι που είναι σύμφωνο με τις δοξασίες της εποχής.

(Για τα παραπάνω βλέπε: Φλώρα Μανακίδου, Ιχνηλατώντας τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου, στον συγκεντρωτικό τόμο με τίτλο Μουσάων αρχώμεθα, Ο Ησίοδος και η αρχαϊκή επική ποίηση, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σελ. 282)

Σχετικά με τον πολυθρύλητο μισογυνισμό του Ησιόδου, ομολογώ πως κάτι τέτοιο δεν είδα. Αν συγκρίνουμε τη σημερινή θέση της γυναίκας (στις σύγχρονες δυτικές ή εκδυτικισμένες κοινωνίες) με εκείνη των γυναικών του 720 π.Χ. για παράδειγμα, τότε θα βρούμε σαφώς θεμελιώδεις διαφορές. Πλέον δε νοείται διαχωρισμός για το τι μπορεί ή δεν μπορεί να κάνει κάποιο από τα φύλα και έχουν αλλάξει προς το καλύτερο πολλά πράγματα σχετικά με το τη δομή και τον ορισμό της οικογένειας, τις διαφυλικές σχέσεις, τον σεξουαλικό προσανατολισμό των ανθρώπων και εν γένει τον τρόπο που οι άνθρωποι αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τον εαυτό τους και τους συνανθρώπους τους.

Γράφοντας το κείμενό του αυτό ο Ησίοδος πριν από 2.800 χρόνια οφείλει να λάβει ως δεδομένη την ανισότητα της εποχής του, όπως εγώ λαμβάνω ως αδιαμφισβήτητη και δεδομένη την ισότητα (ή την επιτακτική και αδιαπραγμάτευτη ανάγκη αυτής) της δικής μου εποχής. Πουθενά δεν εμπαίζει ή δεν χυδαιολογεί εις βάρος της γυναίκας και ακριβώς επειδή ένας άνδρας της εποχής του κινδυνεύει να καταστραφεί αν δεν έχει στο πλάι του μια καλή και άξια (σύμφωνα με το αξιολογικό σύστημα της εποχής του) σύντροφο, αποτρέπει τον Πέρση από το να συνάψει δεσμό με κάποια γυναίκα που αποβλέπει στην κατασπατάληση της οικογενειακής περιουσίας προς προσωπική της τέρψη και απόλαυση. Γι'΄αυτές τις γυναίκες αναφέρει:

Και μη σου εξαπατά το νου γυναίκα με στολισμένα πισινά
σαν φλυαρεί χαριτωμένα την ώρα που την έπιασες να εξερευνά την αποθήκη σου.
Όποιος γυναίκα εμπιστεύεται, απατεώνα εμπιστεύεται.

Γι' αυτό και παρακάτω, όταν του δίνει συμβουλές για να κάνει έναν επιτυχημένο γάμο (να βρει μια νέα που να μην έχει γνωρίσει άλλον άνδρα, να είναι κάποια από το κοντινό του περιβάλλον που να τη γνωρίζει, να είναι φρόνιμη και αφοσιωμένη στο ρόλο που ορίζει η εποχή της) ο ποιητής προχωρεί στο εγκώμιο των καλών γυναικών και την κατάκριση των κακών:

Απ᾽ τη γυναίκα την καλή τίποτε πιο καλό δεν αποκτά ο άντρας
και τίποτε πάλι φοβερότερο απ᾽ την κακή, που το φαΐ παραμονεύει:
αυτή το σύζυγό της, και δυνατός να είναι ακόμα,
δίχως δαυλό τον καίει και πρόωρα γηρατειά τού δίνει.

Μέσα στον γάμο αυτό θα πρέπει να είναι πιστοί ο ένας στον άλλο καθώς προηγουμένως τον έχει συμβουλεύσει να μην συνευρεθεί με γυναίκα άλλου, μέσα σε ένα πλαίσιο κανόνων σωστής και ηθικής συμπεριφοράς που κάθε άνδρας οφείλει να ακολουθεί:

Όμοια κι εκείνος που κακό θα κάνει στον ικέτη ή τον ξένο του,
κι εκείνος που στην κλίνη του αδερφού του ανεβαίνει,
στο κρυφό κρεβάτι της συζύγου του, κάνοντας πράγματα ανάρμοστα,
αυτός που απ᾽ αμυαλιά αδίκησε παιδιά ορφανά,
κι όποιος το γέροντα γονιό του στο κακό των γηρατειών κατώφλι
με λόγια σκληρά στεναχωρεί και βρίζει.
Μ᾽ αυτόν στ᾽ αλήθεια οργίζεται ο Δίας ο ίδιος και στο τέλος του
για τ᾽ άδικα τα έργα του όρισε σκληρή αμοιβή.

Συμπερασματικά υπάρχει κάτι ουσιωδώς πανανθρώπινο σε επίπεδο αξιών και ηθικών επιταγών στον τρόπο που περιγράφει τη σχέση ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα. Πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη, αφοσίωση, διάθεση για εργασία που θα τους εξασφαλίσει την κάλυψη βασικών βιοτικών αναγκών, πίστη, φρόνηση και όλα αυτά είναι η Ησιόδεια συνταγή για μια επιτυχημένη σχέση, για μια ευτυχισμένη οικογένεια. Και αυτός είναι ο ηθικός πυρήνας που ισχύει ακόμα και σήμερα, είτε πρόκειται για ένα ζευγάρι ανδρών, είτε για ένα ζευγάρι γυναικών, είτε για ένα ζευγάρι γυναίκας με άνδρα, είτε για ένα cis ζευγάρι, είτε για ένα τρανς ζευγάρι κτλ.

Αυτή είναι η ουσία πάνω και πέρα από κάθε ιστορικό πλαίσιο.



Κλείνοντας θα ήθελα να συμπληρώσω κάτι σχετικά με την ομορφιά αυτού του κειμένου έτσι όπως περιγράφεται η εναλλαγή των εποχών.

Για τους χειμώνες που αργεί να ξημερώσει και λυσσομανά ο παγωμένος άνεμος κι εκεί πρωτίστως χρειάζεται η ζεστασιά ενός σπιτιού και η εξασφάλιση μια καλής συγκομιδής:

Μουγκρίζει το δάσος και η γη.
Πολλές βελανιδιές ψηλόκορφες κι έλατα ογκώδη
μες στα φαράγγια του βουνού τα ρίχνει κάτω στην πολύτροφη γη
σαν πέφτει πάνω τους. Κι όλο το δάσος τότε το απέραντο βοά.
Τρέμουν τ᾽ αγρίμια και βάζουν την ουρά απ᾽ τ᾽ αχαμνά τους κάτω.

Για τις ανοιξιάτικες βροχές:

τότε που ο κούκος μέσα απ᾽ τα φύλλα της βαλανιδιάς πρώτη φορά λαλεί,
και τέρπει τους θνητούς πάνω στη δίχως όρια γη,
μακάρι να βρέξει τότε ο Δίας την τρίτη μέρα, δίχως να σταματά,
και δίχως το νερό να ξεπερνά τη χηλή απ᾽ το βόδι, ούτε να υπολείπεται.

Για τις κοπιαστικές και ζεστές ημέρες του καλοκαιριού:

μόλις το γαϊδουράγκαθο ανθίζει και το τζιτζίκι βουερό
πάνω στο δέντρο καθισμένο οξύ τραγούδι χύνει συνεχώς
απ᾽ τα φτερά του κάτω, την ώρα του θέρους τού κοπιαστικού

Για την εποχή του τρύγου και του οργώματος, του Φθινοπώρου:

Κι όταν ο Ωρίωνας κι ο Σείριος στο μέσον έρθουν
τ᾽ ουρανού και τον Αρκτούρο δει η ροδοδάχτυλη αυγή,
τότε να κόψεις και να πάρεις σπίτι, Πέρση, όλα τα σταφύλια.
Δείξ᾽ τα στον ήλιο για μέρες δέκα και δέκα νύχτες,
βάλ᾽ τα στον ίσκιο πέντε μέρες, και την έκτη άδειασε στους κάδους σου
τα δώρα του πολύτερπνου Διόνυσου.
Κι όταν οι Υάδες κι οι Πλειάδες κι ο δυνατός Ωρίων
βασιλεύουν, τότε να θυμηθείς πως είναι η ώρα του οργώματος.
Και η σπορά κάτω απ᾽ τη γη καλά βαλμένη ας είναι.

Αυτή η αρμονία ή πιο σωστά η εναρμόνιση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, η πανάρχαια γνώση των σημαδιών της κάθε εποχής, η ομορφιά και η γοητεία κάθε εποχής, ο ήλιος, οι αστερισμοί, ο άνεμος, του κελάηδημα των πουλιών, η βροχή, η μυρωδιά το φρεσκοργωμένου χώματος όλα είναι μέρος της ανθρώπινης υπόστασης, πηγή τροφής υλικής και πνευματικής. Αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάμε, γιατί επάνω σε αυτό στηρίζεται ακόμα και σήμερα η επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Εμείς, που ακολουθούμε μετά από το σιδερένιο γένος και που αν ο Ησίοδος ζούσε σήμερα, ίσως να μας ονόμαζε το Πλαστικό Γένος.