The Cambridge Companion to Kierkegaard Book

هانری برگسون واقعا یکی از جالب ترین و چالش برانگیز ترین فیلسوف های تاریخه، اما اگه برای آشنایی با برگسون این کتاب رو خوندید و فقط گیج شدید یا حس کردید با یه سری کلمات مبهم و استدلال های سست روبرو شدید، کاملا درکتون می‌کنم. برگسونیسم دلوز گرچه واقعا از نظر محتوا عالیه اما به هیچ عنوان برای این هدف مناسب نیست به دو دلیل؛

۱ ) برگسون واقعا نثر شیوا و روانی داره و بر خلاف افرادی مثل هگل، خوندنش خیلی شیرین و راحته. اما از اونجایی که مدام به تحقیقات و تئوری های علمی مختلف استناد میکنه و سعی میکنه با خلق مفاهیم جدید به طرزی کاملا متفاوت مشکلات قدیمی رو حل کنه، اگه با دقت کافی مراحل استدلال کردنش رو دنبال نکنیم این خطر وجود داره که در بهترین حالت اون رو نفهمیم و در بدترین حالت به عنوان یه عارف تفسیرش کنیم (مثل برتراند راسل که هیچ درک درستی از اندیشه برگسون نداشت و فصلی که در کتاب تاریخ فلسفه اش به ایشون اختصاص داده واقعا ناامید کننده اس). با توجه به این موضوع و کوتاهی این کتاب که اومده بیشتر آثار برگسون ( تمام آثارش به جز مقاله «در باب خنده» و کتاب «دو ریشه اخلاق و دین» ) رو در حدود صد صفحه خلاصه کرده، عملا خوندنش کمکی به فهم بهتر اندیشه برگسون نمیکنه و اگه بدون آشنایی قبلی با برگسون سراغش برسد بیشتر گیج میشید.

۲ ) دلیل دوم و اساسی تر اینه که دلوز اصلا این کتاب رو به قصد توضیح عقاید برگسون ننوشته. دلوز کتاب های زیادی در مورد فیلسوف های دیگه داره ( هفت کتاب که به ترتیب در مورد هیوم، نیچه، کانت، برگسون، اسپینوزا، فوکو و لایبنیتز هستن ) و این موضوع باعث میشه گاها برای کسی که باهاش آشنایی نداره به عنوان تفسیرگر یا مورخ فلسفه تصور بشه ( چیزی که متاسفانه دیروز توی مقدمه ای که مترجم یکی از کتاب هاش نوشته بود هم دیدم! ). در «نامه ای به یک منتقد سرسخت» دلوز مستقیما موضعش رو در مورد این دو موضوع مشخص میکنه؛

اول اینکه دلوز به هیچ عنوان مورخ فلسفه نیست و تاریخ فلسفه رو چیزی سرکوب گر میدونه. مهم ترین وظیفه فلسفه خلق مفاهیم جدیده و سیطره تاریخ فلسفه به آکادمی و این موضوع که «اجازه ندارید حرف بزنید مگر اینکه این و آن، و نظرات این در مورد آن و نظرات آن در مورد این را را خوانده باشید» عملا جلوی تفکر ناب فلسفی رو میگیرن و فقط شما رو مجبور میکنن که دنبال جواب «درست» برای سوال هایی که قرن هاست تکرار شده ان بگردید. یه راه فرار از این سیطره تاریخ فلسفه و تلاش برای خلاقیت، رویارویی فلسفی با چیزهاییه که معمولا خارج از اون قرار میگرفتن ( به نظرم شاید دلیل توصیف مثبت دلوز از فلسفه فرانسوا لاروئل همین باشه ) به همین خاطر می بینیم که دلوز در مورد نقاشی، ادبیات، موسیقی و مخصوصا سینما مفصل بحث میکنه. اهمیت برگسون چیه؟ اینکه فیلسوفی بود که سعی داشت با پرداختن به علم، فعالیت خلاقانه فلسفی انجام بده.

و دوم اینکه دلوز به هیچ عنوان تفسیرگر فیلسوف های دیگه نیست. توی صفحه اول کتاب «هزار فلات» پاراگراف جالبی داریم در این مورد که کتاب نه دارای سوژه است و نه ابژه، و صرفا مجموعه ای از اجزاییه که روابطشون با هم کاملا سطحیه ( این کلمه اینجا بار معنایی منفی نداره و برمیگرده به بحث های مربوط به رابطه درون/سطح بدن های مختلف ). توی کتاب «دیالوگ ها» هم بحث مشابهی مطرح میکنه در این مورد که کتاب دارای عمق نیست و توی فلسفه نه چیزی برای فهمیدن وجود داره و نه چیزی برای تفسیر کردن. این جملات به نظرم باید در ارتباط با نقد دلوز به تاریخ فلسفه و درک خلاقانه اش از این فعالیت خونده بشن؛ فلسفه قرار نیست دنبال «حقیقت» بگرده. آثار یه فیلسوف جستارهایی برای پیدا کردن جواب های «درست» نیستن که بخوایم تفسیر و تحلیلشون کنیم و به عمقشون برسیم تا درکی از واقعیت پیدا کنیم. یه فیلسوف صرفا مفهوم خلق میکنه و از اون ها استفاده میکنه، و رویارویی ما با فیلسوف های دیگه هم باید به این صورت باشه که مفاهیمشون رو بگیریم و به شکل متفاوتی استفاده کنیم. به همین خاطر دلوز اصلا از واژه تفسیر استفاده نمیکنه و معتقده که کتاب هاش در مورد فیلسوف های دیگه یه جور مثل بچه دار شدنه؛ ترکیب دو نفر و ساخته شدن چیز جدیدی که به هر دو شباهت داره و در عین حال هویت مستقلیه. در ‌واقع دلوز از ایده های فیلسوف های دیگه استفاده میکنه و اون ها رو به شکلی کنار هم قرار میده که بتونه ازشون برای ساخت سیستم خودش استفاده کنه ( به همین خاطر نقد هایی که گاها به دلوز میشه در مورد توجیه کردن عقاید این فیلسوف ها یا تفسیر نادرست و ناقص، کلا هیچ موضوعیتی ندارن ). کتاب «برگسونیسم» هم یه استثنا نیست ‌و اینجا دلوز از یه سری مفاهیم برگسونی داره استفاده میکنه برای سیستم خودش.


نقش برگسونیسم در فلسفه دلوز؛

اما حالا که فهمیدیم این کتاب برای تفسیر یا آشنایی با برگسون نیست، با این سوال روبرو میشیم که به چه هدفی نوشته شده و چه نقشی در فلسفه دلوز ایفا میکنه؟

دلوز معمولا به عنوان یکی از پست مدرنیست ها برچسب گذاری میشه و این به نظرم خیلی دقیق نیست. واژه «پست مدرن» در دهه هشتاد تحت تاثیر مقاله معروف ژان فرانسوا لیوتار وارد ادبیات فیلسوف ها شد ( هرچند تولد واژه به قبل تر از اون برمیگرده ) و توی این دوره دلوز یک فیلسوف کاملا جا افتاده و شناخته شده بود که بخش اعظم فعالیت فلسفیش در رابطه با متافیزیک و انتولوژی، یعنی دو چیزی که پست مدرنیست ها کاملا با امکانش مخالف بودن، انجام شده بود. توی کتاب هایی مثل هزار فلات هم می بینیم که دلوز غیرمستقیم یکی از معروف ترین پست مدرنیست های فرانسوی یعنی ژان بودریار رو به تمسخر میگیره و اشاره میکنه که «جامعه مصرف گرا» ( یکی از تم های مشترک بین اکثر پست مدرنیست ها ) یه عبارت کاملا مسخره و بی معنیه.

دلوز مستقیما خودش رو به عنوان یه متافیزیکدان معرفی میکنه و این یه حرکت عجیبه که اون رو در برابر اکثر فیلسوف های فرانسوی زمان خودش، از جمله و مخصوصا پست مدرنیست ها، قرار میده.

اما نکته اساسی متافیزیک دلوزی چیه؟ برای فهمیدن این موضوع به یه خلاصه ای از تاریخ متافیزیک بین فیلسوف های غربی نیاز داریم؛

کانت یه انقلاب فکری بزرگ ایجاد کرد که به عنوان «انقلاب کوپرنیکی» شناخته میشه. سرآغاز این انقلاب با این سوال خاص بود؛ چطور میتونیم توضیح بدیم که ذهن انسان قادر به شناخت جهان بیرونیه؟ کانت معتقد بود که تا وقتی اینطور به مسئله نگاه می‌کنیم، همیشه در نهایت به شکاکیت می رسیم. به همین خاطر باید سوال رو برعکس کنیم و اینطور بپرسیم: «چطور میشه که جهان خارج به شناخت ذهن ما در میاد؟» شاید تو نگاه اول این برعکس کردن کاملا بی معنی برسه و فکر کنید که هیچ تفاوتی ایجاد نمیکنه، اما در واقع یه تفاوت مهم داره.

تفاوت اینه؛ اگه قرار باشه ذهن انسان اشیا رو درک کنه، باید دنبال چیزی مشترک بین همه اونها بگردیم و این چیزیه که فیلسوف ها به اسم «جوهر» میشناسن. کانت به اوضاع فلسفه زمان خودش نگاه کرد و همونطور که توی مقدمه نقد عقل محض اشاره میکنه، با این موضوع مواجه شد که مفهوم جوهر به هیچ عنوان شناخته نشده و فلسفه تماما تبدیل شده به محل مبارزه فیلسوف های مختلف سر این مفهوم. تشخیص کانت این بود که باید توانایی ها و محدودیت های ذهن انسان رو بشناسیم و اون سوال رو برعکس کنیم، یعنی بپرسیم که اشیا و ایده های ما باید چه چیز مشترکی داشته باشن تا بتونن مورد شناخت قرار بگیرن و اینجاست که به دو چیز می رسیم؛ مکان و زمان.

در واقع مکان و زمان به باور کانت دو چیزی هستن که تمامی ایده ها و تجربیات ما باید در اون قالب تعریف بشن تا ممکن باشن. این انقلاب کانتی متافیزیک رو از مطالعه جهان خارج تبدیل کرد به مطالعه ساختار آگاهی انسان و جهانی که به این آگاهی انسانی پدیدار میشه (پدیدارشناسی هوسرلی هم نوع دیگه ای از همین شکل متافیزیک هست که وجود جهان خارج رو براکت میگیره و فقط به ساختار آگاهی میپردازه).

متافیزیک دلوزی تلاشیه برای بازگشت به فلسفه پیشاکانتی و فرار از این محوریت و مرکزیت ذهن انسان که با اندیشه کانت شروع شد. برای این کار دلوز مشخصا خوانش غیرارتدوکسی از ایده های دو چند نفر ارائه میده؛ مفهوم عادت هیوم رو تبدیل میکنه به موضوعی برای نقد کردن وجود یه ذهن شناساگر که نقطه شروع فلسفه باشه، به مونیسم اسپینوزا تکیه میکنه برای زیر سوال بردن دوگانه سوژه/ابژه و تعریفش از بدن رو استفاده میکنه به عنوان جایگزین برای بحث های مرتبط با ساختار آگاهی. نقش برگسون چیه؟ اینکه به ما مفاهیمی بده که بتونیم به کمکشون متافیزیکی تاثیرنگرفته از کانت انجام بدیم اما درگیر یه مفهوم ارسطویی جوهر هم نشیم که ما رو به بن بست بکشه.

از نظر دلوز مفهوم «تفاوت» برگسونی جایگزین خیلی بهتری نسبت به مفهوم جوهر هست. جوهر مفهومیه که سعی میکنه یه هویت ایستا و مشترک ارائه بده، در صورتی که به نظر دلوز همه چی مدام در حال تغییر و تحوله و هیچ موقع نمیتونیم این تغییر رو با پیش فرض گرفتن سکون و ایستایی توضیح بدیم. ما باید تغییر رو توضیح بدیم، اما این نحوه توضیح چیزیه که اساسا از اون سنت ایده آلیسم آلمانی که با کانت شروع شد و با هگل به اوج رسید مخالفه. هگل سیر تغییر و تحول رو به صورت دیالکتیکی توصیف میکنه و این به نظر دلوز صرفا یه سری بازی انتزاعی ذهنیه که واقعا چیزی رو توضیح نمیده. از نظر دلوز، تغییر و تحول چیزیه که طبق توصیف های برگسون از زمان، کاملا غیرمنتظره اس و روند خاصی دنبال نمیکنه و کاملا تاثیر گرفته از یه نیروی مثبت و خودکفای درونیه. برای دلوز، این مفاهیم برگسونی پایه و اساس فلسفه ای رو برای ما فراهم میکنن که بتونه یه بار برای همیشه از محدودیت های سیستم های کانتی و هگلی فرار کنه.


امیدوارم تونسته باشم بستر این کتاب رو خوب توضیح بدم، هرچند میدونم که قسمت هایی از متنم ممکنه مبهم باشه، به این خاطر که نمیخواستم بیش از حد طولانی و کسل کننده بشه و مجبور شدم از روی بعضی قسمت ها خیلی سریع رد بشم. از اونجایی که حیفم میاد این همه نوشته رو یهویی دلیت کنم پست می‌کنم، شاید برای یه نفر مفید بود!